Granice natury – granice nauki; granice i ograniczenia nauki

Zygmunt Hajduk

1. POPPEROWSKA KONCEPCJA NAUKI

Zrozumienie wiedzy naukowej warunkuje określenie jej ograniczeń, a więc zadań, celów, jakie są w jej ramach stawiane. W tym dookreśleniu istotną rolę odgrywa wskazanie na temporalny, fallibilny, a także próbny (tentative), czyli niestabilny, niedefinitywny i prowizoryczny charakter owej wiedzy. Taki aspekt jest eksponowany w popperowskiej koncepcji nauki w sensie science, a więc nauk przyrodniczych, inaczej mówiąc — zmatematyzowa­nego przyrodoznawstwa. W takim ujęciu nie dysponujemy ostatecznie uza­sadnioną wiedzą naukową, absolutnymi dowodami ani uzasadnieniami. Ra­cje na rzecz takiej eksplikującej tezy są następujące:

1. Jedna z nich odwołuje się do badania przypadków zmiany naukowej. Z dziejów nauki wiadomo, że zmianom ulegają stawiane problemy i propo­nowane rozwiązania. Mamy w tym przypadku na uwadze tzw. Kanta zasadę proliferacji problemów. Zmianom ulegają niejednokrotnie nawet fakty uwa­żane za niekwestionowane, czasem okazują się bowiem iluzjami. Z drugiej strony wiadomo zaś, że pod wieloma względami nauka jest kumulatywna. Występują w niej również identyfikowalne schematy zmian.
2. Inny aspekt granic nauki dotyczy dokładności, ścisłości i precyzji^[1]. Te kwalifikacje są cechami złożonymi, werbalizowanymi jako predykaty wielo­członowe. Jeśli je potraktować jako epistemiczne cele, charakter wiedzy naukowej okazuje się aproksymatywny. Dane są niedookreślone ze względu na ich podatność na interpretacje. Możliwość błędu i ograniczenia precyzji rozumie się też jako wewnętrzne cechy metody badania naukowego^[2].
3. Inne ograniczenia nauki, nadal traktowanej jako science, ujawniają się wtedy, gdy jest ona uważana za jedyne źródło całej wartościowej wiedzy (będzie to jedna z postaci scjentyzmu). Tymczasem do integralnych skład­ników takiej wiedzy należą również, w przekonaniu zdecydowanej większo­ści uczonych, dyscypliny humanistyczne, społeczne, kulturowe, a także etyczne aspekty samej nauki^[3].

2. KONCEPCJE NATURY, PRZYRODY

Na użytek dalszych dociekań w ramach przytoczonego już tytułu panelu podamy kilka dorzecznych kontekstowo sposobów rozumienia terminu natura, przyroda. (a) Przyroda jako całość tego, co istnieje; (b) jako to, co opisuje przyrodoznawstwo; (c) jako wyróżniony, autonomiczny przedmiot opisany przez nauki przyrodnicze. (d) Natura stanowi konstytutywny skład­nik bytu przejawiający się w działaniu. Na gruncie filozofii klasycznej natu­ra jest istotą bytu w aspekcie działania. Przyjmując rozumienie (b), granice nauk przyrodniczych będą granicami natury. Tytułowy problem panelu supo- nuje wszakże, że należy respektować rozumienie (c), które zakłada przed­mioty o ontycznej, poznawczej i metodologicznej autonomii. Natura jest wtedy rozumiana jako to, co fizyczne i ujęte teleologicznie w przeciwień­stwie do nauki rozumianej jako jedna z form kultury. Przy takim założeniu granica natury daje się ująć niezależnie od granic nauki, daje się też badać ich wzajemne zależności. Przy uwzględnieniu rozumienia (d), natura bytu wyznacza jego własności i sposób działania oraz normy, określające dzia­łania wobec niego.

Zauważa się więc wielość typów konceptualizacji interesującej nas kate­gorii. W perspektywie dziejowej dokonuje się kontekstowej eksplikacji pre­zentowanej w postaci kilku wyróżnionych opozycji. Objaśniane pojęcie ma charakter terminu teoretycznego w rozumieniu metodologicznym. Wyko­rzystuje się ten aspekt tej grupy terminów w przeciwieństwie do pojęć obser­wacyjnych, że są one treściowo dookreślane przez odnośne systemy naukowe, ponadto także filozoficzne, kulturowe, a nawet cywilizacyjne. W interesu­jącym nas przypadku problemowe sposoby rozumienia natury są relatywi­zowane do odnośnych wyników przyrodoznawstwa oraz do wyróżnionych systemów filozofii przyrody. Wyszczególniane grupy problemowego spo­sobu rozumienia przyrody wskazują na brak jakichkolwiek oczywistości w eksponowanych znaczeniach tego terminu. Z tych racji trudno podtrzy­mywać wyłącznie tradycyjne sposoby posługiwania się tym terminem, a tak­że jego znaczeniowymi derywatami⁴.

Z interesującego nas punktu widzenia podkreślimy, że w klasycznej i średniowiecznej tradycji wyróżniano dwa elementy w pojmowaniu natury. Stanowi ona najpierw przedmiot teoretycznych, w tym także filozoficznych dociekań, pozwalających odkryć obiektywną, wewnętrzną racjonalność świa­ta. Posiada matematyczną konstytucję, jej zaś celowość jest generowana przez platoński świat idei. Związki między metafizyką, filozofią przyrody oraz etyką, jako standardowych działów systemu filozoficznego, są okreś­lane przy uwzględnieniu właściwej przyrodzie celowości. Normatywne im­plikacje ujawnia dynamicznie ujmowana przyroda. Idea przyrody sponta­nicznej wraca współcześnie w fizyce chaosu^[4].

3. GRANICE NAUKI W DZIEJACH

Problematyka granic nauki, w szczególności jej zmian, rozwoju i postępu, ma swoją historię. Ten jej wymiar dostrzega się już w epoce oświecenia. Filozofowie tego okresu nie ograniczają się jedynie do propagowania po­stępu. Zauważają także problem granic ludzkiego poznania. Na różnego rodzaju granice wskazują m.in. John Locke, David Hume, Denis Diderot, Voltaire, Paul d’Holbach, Jean-Jacques Rousseau. Wpływowym teoretykiem granic poznania był szczególnie Immanuel Kant, na którego powołują się późniejsi autorzy zajmujący się tą problematyką. Odnośne pytania wystąpiły wyraźnie w drugiej połowie XIX wieku. Mają wtedy miejsce kontrowersje, które szczególnie oddziałały na ówczesną naukę. Pierwsza z nich wiąże się z ideami materializmu. Kolejną kontrowersję wzbudził w latach 60. XIX wieku darwinizm (Ernst Haeckel). Zwolennicy obydwu tych prądów myślo­wych wysunęli program rozszerzenia naukowego stylu myślenia na całość pojmowania społeczeństwa, kultury i światopoglądu. Nauka w perspektywie materializmu i darwinizmu miała stać się podstawą wszelkiego poznania i wiedzy. Rozwijający się od drugiej połowy tego wieku scjentyzm traktował szybko rozwijającą się naukę jako wszechstronnie kompetentny ideał.

Stanowiska bardziej powściągliwe przyjmowały postać wywodzącego się z kantyzmu agnostycyzmu (Thomas Henry Huxley) oraz empiriokryty­cyzmu. Obiektywność, pewność, konieczność jako cechy przypisywane czę­sto poznaniu naukowemu poddawali ówcześnie krytyce: Andre Marie Am­pere, Antoine Augustin Cournot, Claude Bernard oraz twórca kontyngen- tyzmu Emile Boutroux. Problem granic w naukach przyrodniczych postawił wyraźnie Eml du Bois-Reymond. Jego publikacje wywołały trzecią kontro­wersję, zwaną sporem o perspektywiczne ograniczenia (ignorabimus-Streit). Zwraca się w niej uwagę na kwestię istnienia nieprzekraczalnych granic nauki. Do grupy zdecydowanie odrzucających tezy i argumenty du Bois- Reymonda należał Haeckel.

Warto zauważyć, że w korpusie samej nauki, np. fizyki tkwiły pewne ograniczenia, np. niemożność wyeliminowania błędu pomiarowego, czy brak rozwiązań równań ruchu wielu ciał. Dopiero z początkiem XX wieku mamy jednak do czynienia z faktem określanym mianem doświadczenia granic poznania naukowego. Powstające wtedy teorie, w przeciwieństwie np. do teorii Newtona, określają własne granice. Osobliwości występujące w OTW wskazywały na niezupełność tej teorii. Nieprzekraczalnymi granicami dla możliwości pozyskiwania informacji okazały się stała Plancka w fizyce kwantowej oraz skończona prędkość światła w fizyce relatywistycznej^[5]. Te dwie teorie fizyczne ujawniły nowy typ granic w nauce. Określiły one gra­nice stosowalności dla innej teorii naukowej, w tym przypadku, dla fizyki Newtona. W związku z tym zauważa się, że teoria fizyczna jest w pełni sformułowana dopiero wtedy, gdy zostanie zastąpiona przez swoją ogólniej­szą następczynię. Określa ona granice stosowalności swojej poprzedniczki^[6].

4. POZYTYWNA KRYTYKA STANOWISKA NICHOLASA RESCHERA

Zarysowaną problematykę podejmuje w sposób wielostronny w drugiej połowie XX wieku Nicholas Rescher. Bezpośrednim kontekstem jego roz­ważań nad tą problematyką jest stan współczesnej mu filozoficznej refleksji nad nauką. W tego rodzaju refleksji postępowość była najczęściej uważana za wyróżniającą cechę wiedzy naukowej. Analizie postępu poświęcano wiele studiów i monografii. Jednakże do czasu ukazania się publikacji Reschera brakowało pogłębionych analiz nad wielowymiarowym problemem granic poznania, wiedzy i nauki oraz granic postępu nauki. W pracy The Limits of Science Rescher rozważa kwestię postępu i granic nauki, ujmując je we wzajemnych relacjach. Obydwie te kategorie postrzegał jako istotne dla zrozumienia natury wiedzy, w szczególności wiedzy naukowej.

W filozoficznej literaturze światowej dostrzeżono stosunkowo szybko idee Reschera w zakresie logiki, epistemologii, metafizyki czy filozofii spo­łecznej. W kilku publikacjach Roberta F. Almedera są dyskutowane intere­sujące nas zagadnienia postępu naukowego. Istotna jest kwestia, czy faktycz­nie jest w nauce zagwarantowane istnienie nieskończonej liczby nietrywial- nych, empirycznie możliwych do odpowiedzi pytań. Przedstawia on również uwagi dotyczące Reschera ujęcia granic związanych z indukcyjną metodo­logią nauk przyrodniczych, w szczególności z problemem Hume’a. Ponadto omawia się idee teorii ostatecznej i doskonałej nauki. Dostrzega się zarazem inne ograniczenia nauki, w tym ich odniesienie do kosmologii Lee Smolina. Spotyka się też uwagi podkreślające paralele między Reschera a Kanta ujęciem granic nauki. Andre Marcos wyróżnia w The Limits of Science kilka rodzajów granic. Są to granice teoretyczne, praktyczne, definiujące naukę oraz te, które są wynikiem obalalności wiedzy naukowej^[7].

W rozpatrywanych kwestiach daje się wyróżnić trzy dopełniające się wy­miary. Na uwadze mamy wymiary teoretyczne, filozoficzne, następnie prak­tyczne oraz pozametodologiczne.

Zagadnienia teoretyczne mają charakter wyraźnie filozoficzny. Odnoszą się bezpośrednio do toczących się w filozofii nauki dyskusji.

Uwzględnienie zagadnień praktycznych jest wynikiem ustalonych roz­wiązań teoretycznych. Odniesienie tych rozważań do stwierdzeń naukowych nie wystarcza do pełnego określenia pojęcia postępu, a także do ukazania wiążących naukę granic. Nieodzowne jest zwrócenie się do ujęcia nauki w kategoriach ekonomicznych jako przedsięwzięcia produkcyjnego uwarun­kowanego technologicznie, ekonomicznie i społecznie. Praktyczny wymiar nauki, w szczególności postępu i granic, prowadzi do kwestii obecności war­tości w badaniu naukowym, dalej — zastosowań nauki oraz etosu naukowców. Pragmatyczne kwestie związane z postępem i granicami nauki są wyznaczone przede wszystkim przez fakt nieredukowalnego związku nauk przyrodniczych z technologią, która jest niezbędna do rozwoju eksperymentalnej strony tych nauk oraz przez strukturę i fizyczne funkcjonowanie świata.

Wymiar pozametodologiczny wyznacza zbiór kwestii, które w różnym stopniu pozostają w związku z szerzej rozumianą aksjologią nauki, z aksjo­logią epistemiczną, dalej — z kwestiami etycznymi i moralnymi, humanizacją nauki oraz jej odniesieniem do różnorodnych systemów społecznych. Postęp i granice nauki są też kształtowane przez specyficzne dla człowieka wymiary związane z jego statusem bytu osobowego. Wartościuje on oraz kultywuje moralność i etykę, a także funkcjonuje w licznych interakcjach społecznych^[8].

5. UWAGI PODSUMOWUJĄCE

Podsumowując powiemy, że zarysowaną problematykę daje się ująć w trzech aspektach. Postęp i granice rozpatruje się kolejno w perspektywie teoretycznej (w ramach określonej koncepcji nauki charakteryzuje się na płaszczyźnie przedmiotowej, metodologicznej i metametodologicznej, co do­tyczy problematyki, celów, metod łącznie z poznawczą systematyzacją), następnie — praktycznej (ujmującej wymiar technologiczno-ekonomiczny nauki wraz z kwestią spowolnienia postępu) oraz pozametodologicznej. Ten ostatni aspekt jest stosunkowo najbardziej zróżnicowany. W ramach tej per­spektywy całości są kolejno analizowane kwestie aksjologiczne, humani- zacyjne, etyczne i moralne. Rozpatrując relacje między wiedzą a ewentual­nością jej niewłaściwego wykorzystania rozpatruje się zagadnienia określane mianem wiedzy zakazanej (forbidden knowledge), a więc ograniczeń dla swobody badań oraz egzekwowania moralnych granic nauki. Jest to proble­matyka z zakresu szerzej rozumianej aksjologii nauki, a w szczególności etyki badań naukowych (tamże).

^[1] Por. Zygmunt Hajduk, „Kategoria ‘dokładności’ w nauce i filozofii”, w: Logika i meta- filozofia, red. Zbigniew Wolak (Tarnów, Kraków: Biblos, OBI, 1995), 119-138,

^[2] Dalsze analizy są podane w wyżej cytowanym artykule.

^[3] Nicholas Rescher rozpatruje teoretyczne i praktyczne ograniczenia nauki, w sensie science, dokładniej natural sciences. Aspekty zasadnicze, teoretyczne lub filozoficzne, analizuje w roz­prawie The Limits of Science: Revised Edition (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1999²), natomiast praktyczne, szczególnie ekonomiczne ograniczenia postępu analizuje w pracy Scientific Progress (Oxford: Basil Blackwell, 1980). Warto przy tej okazji odnotować również nieopublikowaną rozprawę doktorską Jacka Poznańskiego: „Postęp i granice nauk przyrodni­czych w ujęciu Nicholasa Reschera”, KUL, 2013.

^[3] Szersze analizy tych skrótowych sformułowań można znaleźć w książce autora tego tekstu pt. Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa. Metakosmologia, wydanie drugie, uzupeł­nione (Lublin: TN KUL, 2007), 55-56, 64-67, 68-73.

^[4] Zygmunt Hajduk, „Natura i norma w ramach pojęciowych filozofii przyrody”, w: Natura i norma. Kontrowersje filozoficzne, red. Zbigniew Wróblewski (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2010), 17-22; tenże, „Natura”, w: Encyklopedia katolicka, t. 13 (Lublin: TN KUL, 2009), 805- 806.

^[5] David Hilbert neguje tezę ignorabimus na gruncie matematyki, na którym daje się jakoby rozwiązać każdy problem. Jego pogram badawczy oparty na warunkach niesprzeczności i zupeł­ności miał stanowić podstawy dla matematyki. Wyniki Gödla i Löwenheima-Skolema wskazały wszakże na zasadniczą ograniczoność metod tej dyscypliny.

^[6] Michał Heller, „Doświadczenie granic”, w: Filozofować w kontekście nauki, red. Michał Heller, Alicja Michalik i Józef Życiński (Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne, 1987), 56.

^[7] W rodzimej literaturze z filozofii nauki problematyka granic nauki w sposób encyklope­dyczny i podręcznikowy prezentują m.in. Zdzisław Cackowski, Janos Kemeny, Ernest Nagel, Marian Grabowski, Jan Such, Małgorzata Szcześniak, Adam Grobler. Relewantne kwestie obec­ności i sensu granic zawierają publikacje Michała Hellera (Filozofia nauki. Wprowadzenie (Kra­ków: Petrus, 1992)) i Zygmunta Hajduka (Filozofia nauk przyrodniczych. Uaktualniony wybór elementarnych kwestii (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012)).

^[8] J. Poznański, „Postęp i granice”, 5-26.

Cytowanie

Hajduk, Zygmunt. 2017. Granice natury — granice nauki; granice i ograniczenia nauki. “Roczniki Filozoficzne” 65, 1: 5-22, DOI: 10.18290/rf.2017.65.1-10

Panel: Granice Natury – Granice Nauki. Wprowadzenie – Paweł Zeidler

Pre-aksjologiczny aspekt granic natury: czy istnieją działania (nie)naturalne? – Grzegorz Bugajak

Granice czy ograniczenia w nauce – Janusz Mączka

Granice natury – granice nauki; granice i ograniczenia nauki – Zygmunt Hajduk

Granice nauki – Zbigniew Wróblewski

Granice natury, granice nauki – Elżbieta Kałuszyńska

Granice natury – granice nauki. Panel dyskusyjny podczas X Polskiego Zjazdu Filozoficznego