Filozofia przyrody i przyrodoznawstwa Roberta Boyle’a. Filozoficzna geneza nauki laboratoryjnej – Radosław Kazibut

Nakładem Wydawnictwa Naukowego UAM ukazała się monografia Radosława Kazibuta pt.

Filozofia przyrody i przyrodoznawstwa Roberta Boyle’a. Filozoficzna geneza nauki laboratoryjnej.

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2019, ss. 205

ISBN 978-83-232-3430-2
ISSN 00830-4246

[tabs]
[tab title=”O książce”]

W rozprawie rozważany jest proces kształtowania się filozoficznego zaplecza laboratoryjnej praktyki badawczej, której początki wiążę z dokona­niami Roberta Boyle’a (1627-1691). Interesuje mnie, w jaki sposób przeko­nania i spory filozoficzne prowadzone w jego czasach wpływały na późniejszy rozwój nauki laboratoryjnej. Będę argumentował, że zapatrywania filozoficzne Boyle’a nie tylko tworzyły pozanaukową podstawę laboratoryjnego stylu ba­dań, ale są także w znacznej mierze obecne w filozoficznym zapleczu współ­czesnej nauki laboratoryjnej. Postawione zadanie zrealizuję, dokonując pró­by rekonstrukcji systemu przekonań filozoficznych tego angielskiego badacza. Uważam, że jego filozofia przyrody i przyrodoznawstwa odegrała główną rolę w kształtowaniu się współczesnego filozoficzno-metodologicznego zaplecza praktyki badawczej nauki laboratoryjnej. Bez wątpienia od powstania labora­toryjnego stylu Boyle’a nauka laboratoryjna ulegała transformacji i rewolucyj­nym przekształceniom. Laboratorium Boyle’a i współczesne laboratorium wła­ściwie pod żadnym względem nie są porównywalne, jednakże od XVII wieku nauka laboratoryjna oparta jest na względnie stałym i charakterystycznym dla niej zespole założeń. Można wykazać, że, między innymi, są to filozoficzne za­łożenia o prymacie eksperymentowania w laboratoryjnym przyrodoznawstwie i epistemicznym jego charakterze. A także o tym, iż proces powstawania tej praktyki badawczej był zdeterminowany dążeniem naukowców do doskona­lenia instrumentarium i standaryzacji badań.

Choć przedstawione w książce rozważania odnoszą się do podstawo­wych zagadnień filozoficznej refleksji nad poznaniem naukowym, to oczy­wiście nie dają one odpowiedzi na wszystkie pytania, jakie można postawić podczas badania wpływu filozofii na rozwój nauki. Przekonania filozoficzne luminarzy siedemnastowiecznej nauki wpłynęły na kształt nowożytnego pa­radygmatu poznania naukowego. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: racjonalizm i empiryzm, naturalizm, nastawienie na realizowanie wartości poznawczych, a także dowartościowanie praktycznego waloru poznania na­ukowego. Wraz z postępem poznania naukowego systemy przekonań filozo­ficznych zakładane przez badaczy ulegały transformacji. Jednakże, wymie­nione powyżej centralne filozoficzne tezy stworzonego w XVII wieku wzorca uprawiania nauki w dalszym ciągu tworzą filozoficzne zaplecze współcze­snego przyrodoznawstwa.

[/tab]
[tab title=”Spis treści”]

Spis treści

Wprowadzenie     7

1. Filozofia przyrody, filozofia naturalna i filozofia eksperymentu Roberta Boyle’a   19
   • Natura czy przyroda?  19
     • Korpuskularystyczny i mechanicystyczny obraz świata   31
     • Bóg przyczyna sprawcza i celowa w świecie przyrody   47
     • Filozoficzne ujęcie świata przyrody   64
   • Zadania i cele poznania naukowego  71
     • Baconowski program historii naturalnej  71
     • Historia naturalna i filozofia naturalna w ujęciu Boyle’a  71
     • Prometejskie ambicje nauki  84
   • Eksperymentalizm laboratoryjny Roberta Boyle’a  87
     • Filozoficzne założenia eksperymentalizmu  87
     • Zasada intersubiektywnej sprawdzalności i komunikowalności wie­dzy naukowej w eksperymentalizmie Roberta Boyle’a  91
     • Epistemologia izolowanych układów eksperymentalnych  95
2. Charakterystyka nauki laboratoryjnej 104
   • Struktura sytuacji eksperymentalnej i taksonomia składników nauki laboratoryjnej    111
   • Stabilność i doskonalenie się praktyki laboratoryjnej  114
   • Prymat eksperymentalizmu: manipulowanie, kreowanie, konstruowanie   120
   • Realizm laboratoryjny, konstruktywizm i poietyczny charakter nauki laboratoryjnej    123
   • Aspekt epistemiczno-wykonawczy nauki laboratoryjnej 130
3. Przekonania filozoficzne w nauce  140
   • Rola przekonań filozoficznych w nauce  143
   • Presupozycje filozoficzne a założenia filozoficzne w nauce  151
4. Wkład Roberta Boyle’a w powstanie nauki laboratoryjnej  160
   • Eksperymentalizm Roberta Boyle’a a początki praktyki badawczej nauki laboratoryjnej    160
   • System filozoficzno-przyrodoznawczy Boyle’a a początki nowożytnego przyrodoznawstwa    167
   • Problem obiektywności poznania a laboratoryjny styl badawczy Boyle’a    172
   • System filozoficzno-przyrodoznawczy Boyle’a a geneza nauk baconowskich    176

Zakończenie   179

Bibliografia    184

Skorowidz nazwisk   198

Skorowidz rzeczowy     201

Summary (Robert Boyle’s philosophy of nature and natural science. The philosophical genesis of laboratory research)     204

[/tab]
[tab title=”Wprowadzenie”]

Wprowadzenie

Labirynt jest dokładnie znany, nam pozostaje tylko pójść szlakiem przetartym przez bohatera

Joseph Campbell, Potęga mitu

Filozofowie nauki i filozofujący przyrodoznawcy są zgodni co do tego, że prze­konania filozoficzne badaczy miały wpływ na powstanie i rozwój wiedzy na­ukowej, warto jednak poddać filozoficznej refleksji pytania: czy analizę wpły­wu poglądów filozoficznych na naukę należy ograniczyć tylko do kontekstu odkrycia naukowego, czy też można doszukiwać się ich także w procesie uza­sadniania twierdzeń naukowych? Rozważa się, czy na poszczególnych etapach rozwoju nauki akceptowane w danym czasie przekonania filozoficzne przy­spieszały (czy też spowalniały) przyrost wiedzy naukowej. Do powyższych za­gadnień związanych z rolą przekonań filozoficznych w nauce można dodać pytania: czy badacze przyjmowali założenia filozoficzne świadomie i czy kie­rowali się przy tym tylko względami natury poznawczej? Czy przekonania filozoficzne naukowców były zakorzenione w obowiązującym w danym czasie światopoglądzie? A także: na jakie obszary poznania naukowego najsilniej od­działywały przeświadczenia filozoficzne? Rozważa się, jak założenia filozoficz­ne wpływały na konstytuowanie się pojęć teoretycznych i stylów prowadzenia prac badawczych, także w odniesieniu do płaszczyzny przedmiotowo-metodologicznej przyrodoznawstwa. Twierdzi się, że założenia filozoficzne wpły­wały i wpływają w istotny sposób na kształtowanie się aparatu pojęciowego poszczególnych dyscyplin nauk przyrodniczych, na przykład masy w fizyce Newtona, pierwiastka u Roberta Boyle’a czy też orbitala lub wiązania che­micznego we współczesnej chemii. Poza kontekstem przedmiotowo-metodologicznym przyrodoznawstwa filozoficzne przekonania, które towarzyszyły uprawianiu nauki, wyznaczały ramy tego, co uznawane było przez badaczy za dociekania naukowe i wartościowe poznawczo rezultaty badawcze. Z tej per­spektywy przekonania filozoficzne w nauce określały to, co przez filozofów było nazywane paradygmatem (Thomas S. Kuhn), stylem myślenia (Ludwik Fleck) czy też epistemicznym układem odniesienia (Kazimierz Jodkowski).

Choć przedstawione w książce rozważania odnoszą się do podstawo­wych zagadnień filozoficznej refleksji nad poznaniem naukowym, to oczy­wiście nie dają one odpowiedzi na wszystkie pytania, jakie można postawić podczas badania wpływu filozofii na rozwój nauki. Przekonania filozoficzne luminarzy siedemnastowiecznej nauki wpłynęły na kształt nowożytnego pa­radygmatu poznania naukowego. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: racjonalizm i empiryzm, naturalizm, nastawienie na realizowanie wartości poznawczych, a także dowartościowanie praktycznego waloru poznania na­ukowego. Wraz z postępem poznania naukowego systemy przekonań filozo­ficznych zakładane przez badaczy ulegały transformacji. Jednakże, wymie­nione powyżej centralne filozoficzne tezy stworzonego w XVII wieku wzorca uprawiania nauki w dalszym ciągu tworzą filozoficzne zaplecze współcze­snego przyrodoznawstwa.

W niniejszej książce rozważany jest proces kształtowania się filozoficznego zaplecza laboratoryjnej praktyki badawczej, której początki wiążę z dokona­niami Roberta Boyle’a (1627-1691). Interesuje mnie, w jaki sposób przeko­nania i spory filozoficzne prowadzone w jego czasach wpływały na późniejszy rozwój nauki laboratoryjnej. Będę argumentował, że zapatrywania filozoficzne Boyle’a nie tylko tworzyły pozanaukową podstawę laboratoryjnego stylu ba­dań, ale są także w znacznej mierze obecne w filozoficznym zapleczu współ­czesnej nauki laboratoryjnej. Postawione zadanie zrealizuję, dokonując pró­by rekonstrukcji systemu przekonań filozoficznych tego angielskiego badacza. Uważam, że jego filozofia przyrody i przyrodoznawstwa odegrała główną rolę w kształtowaniu się współczesnego filozoficzno-metodologicznego zaplecza praktyki badawczej nauki laboratoryjnej. Bez wątpienia od powstania labora­toryjnego stylu Boyle’a nauka laboratoryjna ulegała transformacji i rewolucyj­nym przekształceniom. Laboratorium Boyle’a i współczesne laboratorium wła­ściwie pod żadnym względem nie są porównywalne, jednakże od XVII wieku nauka laboratoryjna oparta jest na względnie stałym i charakterystycznym dla niej zespole założeń. Można wykazać, że, między innymi, są to filozoficzne za­łożenia o prymacie eksperymentowania w laboratoryjnym przyrodoznawstwie i epistemicznym jego charakterze. A także o tym, iż proces powstawania tej praktyki badawczej był zdeterminowany dążeniem naukowców do doskona­lenia instrumentarium i standaryzacji badań.

Ze względu na fakt, że szeroko rozumiane zaplecze filozoficzne nauki labo­ratoryjnej jest usytuowane poza przedmiotowo-metodologiczną płaszczyzną praktyki badawczej, skoncentruję się na analizie dyskusji, która towarzyszyła powstawaniu laboratoryjnego stylu badawczego. W niewielkim stopniu będę odnosił się do przedmiotowej płaszczyzny laboratoryjnego eksperymentalizmu Boyle’a, jak i praktyki badawczej współcześnie uprawianej nauki laboratoryj­nej.

Granice pomiędzy poszczególnymi przekonaniami tworzącymi filozoficz­ne podstawy laboratoryjnego stylu badań, a tym samym zgodnie z postawio­ną powyżej tezą współcześnie uprawianej nauki laboratoryjnej, nie są łatwe do scharakteryzowania. Między innymi z tego względu przedmiot moich roz­ważań staje się trudno uchwytny, ale tym samym bardziej intrygujący z per­spektywy szeroko rozumianego dyskursu humanistycznego nad poznaniem naukowym. W swoich dociekaniach uwzględniam dokonania historyków na­uki, w ograniczonym zakresie socjologów nauki, oraz rozważania prowadzone przez filozofów przyrody i filozofów przyrodoznawstwa.

Przedstawiając wybrane poglądy Boyle’a, opieram się na najnowszych ustaleniach historyków nauki oraz znawców jego myśli. W większości ba­dacze ci reprezentują nurt kontekstualistyczny w badaniach historycznych i eksternalistyczne spojrzenie na proces rozwoju wiedzy naukowej. Traktuję te koncepcje instrumentalnie i wykorzystuję w takim zakresie, w jakim do­starczają użytecznych narzędzi do realizacji postawionego w rozprawie za­dania. Podobnie postępuję w przypadku rozważań postkonstruktywistów, którzy w swoich cennych analizach przyjmują inną niż moja pespektywę rozważań. Ich zdaniem odkrycia naukowe zmieniają naukę i naukowy ob­raz świata, a uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i polityczne wpływają na rozwój wiedzy naukowej, ale nie determinują całkowicie tego procesu. Dlatego też nie wprowadzam w sposób systematyczny aparatu pojęciowego konkretnej koncepcji, lecz odwołuję się tylko do wybranych tez postkonstruktywistów.

W rozdziale pierwszym monografii przedstawiam filozoficzne poglądy Ro­berta Boyle’a. Opieram się na tych rezultatach badań historyków nauki, które uchodzą za najistotniejsze w światowej literaturze przedmiotu, dotyczącej in­terpretacji dorobku intelektualnego tego filozofa. Ponadto, na podstawie analiz pism Boyle’a rozważam niektóre wątki zawarte w jego myśli filozoficznej.

W rozdziale drugim przybliżam wybrane filozoficzne koncepcje nauki la­boratoryjnej. Od XX wieku rozwija się ona bardzo dynamicznie, a badania laboratoryjne stanowią trzon współczesnego przyrodoznawstwa. Dlatego też przedstawiam charakterystykę nauki laboratoryjnej oraz podkreślam specy­ficzne epistemologiczne i metodologiczne aspekty praktyki badawczej labora­toryjnego przyrodoznawstwa, w którym eksperymentowanie odgrywa central­ną rolę. W filozofii nauki rozważaniom nad tą praktyką badawczą poświęcono relatywnie niewiele miejsca. Związane jest to z tym, iż w tradycji filozofii nauki dobrze zostało ugruntowane przekonanie, że istotę poznania naukowego sta­nowi teoretyzowanie, a nie praktyka eksperymentalna. W tym celu odwołu­ję się do taksonomii składników struktury nauki laboratoryjnej w ujęciu Iana Hackinga, idei „gramatyki nauki laboratoryjnej” Hasoka Changa, rozważań Danuty Sobczyńskiej nad sztuką badań eksperymentalnych oraz zagadnień podnoszonych w filozoficznej refleksji nad chemią, a także do niektórych intu­icji filozoficznych formułowanych przez socjologów nauki.

W rozdziale trzecim przedstawiam własną propozycję usystematyzowania przekonań filozoficznych występujących w nauce. Za punkt wyjścia przyjmu­ję koncepcję epistemicznego układu odniesienia Kazimierza Jodkowskiego. Zgodnie z tezą tego filozofa epistemiczny układ odniesienia oparty na natura­lizmie to, w najszerszym znaczeniu, pozanaukowa filozoficzna podstawa upra­wiania przyrodoznawstwa. Wewnętrzną budowę takiego układu charaktery­zuję, odwołując się do aparatu pojęciowego zaproponowanego przez dwóch przedstawicieli Szkoły Lwowsko-Warszawskiej: Henryka Mehlberga i Zyg­munta Zawirskiego, a także Robina G. Collingwooda. Wybór ten podyktowany jest między innymi tym, że wskazani filozofowie w swoich rozważaniach wy­kraczali poza pozytywistyczne ujęcie poznania naukowego, w którym rozwój nauki opisywano jako proces linearny i zdeterminowany tylko przez czynniki poznawcze, a wpływ filozoficznych przekonań na rozwój nauki pomijano. Antypozytywistyczna perspektywa rozważań przyjęta przez tych badaczy zaowo­cowała koncepcjami, które dostarczają aparatu pojęciowego umożliwiającego przeprowadzenie szczegółowych rozważań nad obecnością założeń filozoficz­nych w nauce.

Ustalenia przyjęte w rozdziale trzecim wykorzystam do zrekonstruowa­nia tez epistemologii Boyle’a. Na tej podstawie, w rozdziale czwartym, będę argumentował, że Boyle’owską epistemologię należy określać mianem eksperymentalistycznej. Terminem tym będę nazywał stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym głównym narzędziem w poznaniu naukowym jest meto­da eksperymentalna. Przekonanie to było centralne w Boyle’owskiej episte­mologii. W świetle epistemologicznych założeń wykażę, że Boyle wypraco­wał oryginalny laboratoryjny styl badań, który wpłynął na nowożytną naukę, a także współczesną naukę laboratoryjną. Przedstawię filozoficzne rozstrzy­gnięcia Boyle’a, które zdecydowały o tym, iż ukształtowała się w nowożytnej nauce postawa epistemologiczna umożliwiająca rozwój nauk baconowskich i laboratoryjnego stylu badań. W tym kontekście doniosłym filozoficznym osiągnięciem Boyle’a było rozwiązanie problemu obiektywności wiedzy wy­twarzanej w praktyce. Badacz sformułował i uzasadnił dyrektywy metodo­logiczne, których przestrzeganie umożliwiło rozwinięcie protonaukowej działalności doświadczalno-eksperymentalnej w naukowy styl badań labo­ratoryjnych. W zakończeniu podsumuję przeprowadzone analizy i sformułu­ję wnioski.

Zarys stanu badań nad intelektualnym dorobkiem Roberta Boyle’a

Spuścizna naukowa i filozoficzna Roberta Boyle’a jest imponująca. Najnow­sze opracowanie rozpraw, które wyszły spod jego ręki, dokonane pod redak­cją Michaela Huntera i Edwarda B. Davisa, liczy 14 tomów¹. Pozostawiając na marginesie kwestię wpływu jego badań empirycznych na rozwój nowożytnego przyrodoznawstwa, należy podkreślić, że dociekania Boyle’a były przedmio­tem licznych komentarzy oraz analiz filozofów przyrody i historyków nauki.

Pierwsza rozprawa poświęcona dorobkowi intelektualnemu Boyle’a zosta­ła opublikowana w 1692 roku w roku jego śmierci. Jej autor, Richard Bentley, argumentował w niej, że przyrodoznawcze dociekania Boyle’a były prowadzo­ne z myślą o obronie chrześcijańskiego światopoglądu religijnego.

Pierwszą redakcję rozpraw Boyle’a przygotował w 1772 roku Thomas Birch historyk, kustosz zbioru książek British Museum i członek Royal Society Jego opracowanie obejmowało wszystkie dzieła ogłoszone za życia Boyle’a. Była to wszechstronna, szczegółowa i gloryfikująca intelektualny dorobek Boyle’a biografia oraz edycja jego dzieł². Kolejne tego typu opracowanie po­wstało dopiero w XX wieku. Jego autorem był Robert Edwin Witton Maddison³. Wśród znaczących przyczynków można także wymienić dwie prace Ma­rie Boas Hall Robert Boyle and Seventeenth-Century Chemistry i Robert Boyle on Natural Philosophy⁴.

Biorąc pod uwagę tylko najnowsze badania, należy podkreślić znaczenie prac Michaela Huntera. Jest on nie tylko autorem wielu naukowych publika­cji poświęconych Boyle’owi, ale także najnowszej redakcji jego prac^{[1] [2] [3] [4] [5] [6]}. Hunter postawił sobie za cel, aby historyczne studia nad spuścizną Boyle’a odzwier­ciedlały zróżnicowanie intelektualnego wysiłku siedemnastowiecznego filo­zofa i dostarczyły wszechstronnej jego oceny z różnych punktów widzenia⁶. To podejście wpisuje się w tendencję, jaką można zaobserwować od połowy XX wieku, w historycznych badaniach nad nauką, polegającą na porzuceniu pozytywistycznego sposobu patrzenia na jej dzieje^[7].

W literaturze przedmiotu poświęconej myśli Boyle’a odnaleźć można przy­kłady różnych sposobów reflektowania nad dziejami nauki, między innymi intelektualizm, kontekstualizm, prezentyzm oraz antykwaryzm^{[8] [9]}. Historycy nauki starali się odpowiedzieć na pytania, które także interesują filozofa nauki: Czy istnieje jakaś ahistoryczna logika naukowego odkrycia i uzasadniania, a także uniwersalna metoda poznania naukowego? Czy można wskazać ahistoryczne kryterium demarkacji pomiędzy nauką a pseudonauką? Czy oceny wkładu i dorobku danego badacza można dokonywać w oderwaniu od klimatu inte­lektualnego jego czasów i wpływających na niego uwarunkowań o charakterze pozapoznawczym? Wielość publikacji poświęconych zarówno analizie zało­żeń filozofii naturalnej Boyle’a, jak i wielkiej rewolucji naukowej XVII wieku dowodzi, że problematyka ta była i jest w dalszym ciągu interesującym przed­miotem badań dla historyków i filozofów nauki oraz filozofów przyrody i przy­rodoznawstwa.

Spośród prac, które stanowią bezpośrednie zaplecze literaturowe pro­wadzonych przeze mnie rozważań, w pierwszej kolejności należy wymienić dwie książki Michaela Huntera: Boyle: Between God and Science i Boyle Studies: Aspects of the Life and Thought of Robert Boyle⁹. Istotną pozycją jest również praca zbiorowa pod jego redakcją pt. Robert Boyle Reconsidered. W książce tej próbuje się uchwycić dokonania tego badacza w możliwie jak najszerszym kontekście, który wyznaczany jest przez wewnętrzne i zewnętrz­ne determinanty rozwoju wiedzy naukowej wpływające na kształtowanie się poglądów Boyle’a. To podejście charakteryzuje również rozważania Willia­ma R. Newmana i Lawrence’a M. Principe’a, którzy uchodzą za wybitnych znawców dziejów alchemii, co znajduje także swój wyraz w pracach, które poświęcili Boyle’owi^[10].

Twórczość Boyle’a została poddana analizie również przez przedstawicie­li Studiów nad Nauką i Techniką. Steven Shapin i Simon Schaffer w książce Leviathan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle and the Experimental Life przed­stawili charakterystykę eksperymentalizmu Boyle’a z perspektywy konstruktywistycznej^[11]. Przekonują w niej, że nie istnieje uniwersalny, ahistoryczny i niezrelatywizowany do kontekstu kulturowego styl uprawiania nauki. Twierdzą, że o tym, w jaki sposób tworzy się naukę, decydują również czynniki społecz­ne. Nauka nie jest dziełem genialnych jednostek, ale kolektywów intelektual­nych. W tym kontekście trzeba także wspomnieć o monografii Brunona Latoura We Have Never Been Modern, który działalność Boyle’a rozważa jako ilustrację procesu kształtowania się nowożytnego spojrzenia na świat w wy­niku zderzenia opozycyjnie ujmowanych w klasycznej epistemologii sfer natury i kultury W ocenie Latoura utrzymywanie opozycji pomiędzy tym, co odkrywane, a tym, co tworzone, jest filozoficznym przesądem^[12].

Również badacze, którzy nie wkraczają na pole nieklasycznej epistemolo­gii, rozważają poglądy Boyle’a w relatywizacji do kontekstu politycznego i spo­łecznego jego czasów. Przykładowo można wymienić wspomniane już teksty Michaela Huntera, jak i prace Johna T. Harwooda oraz Malcolma Ostera. Ich autorzy starają się uchwycić indywidualne cechy charakteru Boyle’a, które mogły wpływać na styl jego pracy naukowej^[13].

Wpływ czynników pozapoznawczych na rozwój poglądów Boyle’a dysku­towany jest także w kontekście sporów religijnych toczonych w XVII stuleciu. W pierwszej kolejności należy wskazać na rozprawę Jany W. Wojcik pt. Robert Boyle and the Limits of Reason, w której dowodzi, że myśl Boyle’a rozwijała się pod wpływem woluntaryzmu^[14]. Przenikanie się sfery wiary i nauki w do­ciekaniach Boyle’a, jest także przedmiotem badań Timothy’ego Shanahana, Margaret J. Osler, Jacka J. MacIntosha^[15]. Kolejne interesujące ujęcie poglądów Boyle’a przedstawia J.E. McGuire. Autor ten uważa, że Boyle przyjmował tezę, iż w fizycznym świecie nie zachodzą oddziaływania przyczynowe, a wszyst­kie zjawiska przyrody są konsekwencją ciągłej działalności Boga, który może zmienić dowolnie porządek naturalny^[16].

Autorzy kolejnej grupy prac poświęconych Boyle’owi w większym stopniu koncentrują się na badaniu jego dorobku w warstwie przedmiotowo-metodologicznej. Wykorzystując narzędzia analityczno-logiczne, rekonstruują zakła­dane przez Boyle’a teoretyczne zaplecze jego praktyki eksperymentalnej. Moż­na wymienić, między innymi, Petera Alexandra, Thomasa S. Kuhna i Jamesa G. Lennoxa^[17]. W swoich pracach autorzy ci skupiają się na analizie intelektual­nych i teoretycznych podstaw Boyle’owskiej filozofii naturalnej. Wszechstron­ne rozważania nad mechanicyzmem Boyle’a prowadziła, już przywoływana, Marie Boas Hall^[18].

Z perspektywy moich rozważań istotne są analizy, w których najwięcej miejsca poświęca się eksperymentalnej praktyce badawczej Roberta Boyle’a. Jest to przede wszystkim monografia Mary Rose Sargent The Diffident Naturalist: Robert Boyle and the Philosophy of Experiment¹⁹. Ten obszar dzia­łalności Boyle’a badają również Antonio Clericuzio oraz Marina Paola Banchetti-Robino, którzy podkreślają antyredukcjonistyczne podejście Boyle’a do mechanicyzmu^{[19] [20]}. Do tej grupy badaczy można także zaliczyć znawcę siedem­nastowiecznej filozofii Petera R. Ansteya, autora monografii The Philosophy of Robert Boyle. Książka ta poświęcona jest analizie epistemologicznych i ontologicznych poglądów Boyle’a^[21].

Przedstawiony przegląd literatury nie może być w najmniejszym stopniu traktowany jako pełne opracowanie bibliograficzne. Pominąłem szereg prac, które z innych niż moja perspektyw badawczych mogą być uznane za kluczo­we dla odczytania filozofii Boyle’a. Nie wspomniałem także o wielu mono­grafiach poświęconych dziejom rewolucji naukowej, której przecież Boyle był centralną postacią. Są to kanoniczne, tłumaczone na język polski, rozprawy, na przykład Alberta Ruperta Halla Rewolucja naukowa 1500-1700, Herberta Butterfielda Rodowód współczesnej nauki 1300-1800 oraz Alistaira Camero­na Crombiego Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej.

Wśród polskich historyków i filozofów nauki dorobek Boyle’a nie wzbu­dził takiego zainteresowania jak na przykład dokonania Hume’a, Locke’a czy Newtona. Jednakże można wskazać prace polskich humanistów, w których do niego się nawiązuje. Przykładem jest monografia Łukasza Afeltowicza i Rado­sława Sojaka Arystokraci i rzemieślnicy. Synergia stylów badawczych, której autorzy odwołują się do naukowej działalności Boyle’a^[22].

Dużo miejsca poświęca Boyle’owi w swojej monografii Historyczny roz­wój pojęć chemicznych jeden z najwybitniejszych polskich historyków chemii, Roman Mierzecki^[23]. Autor ten podkreśla wpływ Boyle’a na rozwój nowożytnej chemii, a także zwraca uwagę na związek jego dociekań przyrodoznawczych z refleksją filozoficzną.

Również trzeba zwrócić uwagę na odwołanie do dociekań Boyle’a w pierw­szej polskiej monografii, którą można uznać za rozprawę poświęconą filozo­fii chemii. Jest to praca Danuty Sobczyńskiej Osobliwości chemii²⁴. Badaczka przedstawiła pierwszą w polskiej literaturze przedmiotu charakterystykę zało­żeń epistemologicznych i metodologicznych jego eksperymentalizmu labora­toryjnego.

Odnotować należy także aktywność dwóch badaczy: Zbigniewa Pietrzaka i Dariusza Kucharskiego, którzy wykazują zainteresowanie badawcze dorob­kiem Boyle’a i w swoich artykułach odwołują się do filozofii naturalnej Boyle’a, analizując wpływ jego poglądów na rozwój nauki^{[22] [23] [24] [25] [26]}.

Wskazać należy także na prace dwóch autorów: Zbigniewa Szydły i Rafała T. Prinkego, w których poglądy Boyle’a są także przywoływane w nawiązaniu do tradycji alchemicznej^[26].

W mojej pracy dokonałem selekcji literatury przedmiotu z uwagi na re­alizowane przeze mnie cele badawcze. Głównym przedmiotem moich analiz jest wpływ filozoficznych idei Boyle’a na powstanie filozoficznego fundamen­tu nowożytnej i współczesnej nauki laboratoryjnej. W swoich rozważaniach koncentruję się na eksperymentalizmie laboratoryjnym Roberta Boyle’a, a re­konstruując założenia filozoficzne jego stylu badawczego, przede wszystkim opieram się na ustaleniach historyków nauki, a także, choć w niewielkim stop­niu, odwołuję się do własnych analiz tekstów źródłowych.

Krytyczne uwagi i rady formułowane przez mojego Mistrza Profesora Paw­ła Zeidlera i Profesora Tomasza Rzepińskiego w stosunku do sukcesywnie wychodzących spod mojej ręki fragmentów niniejszej książki przyczyniły się do poprawienia jej merytorycznej jakości i przejrzystości przedstawionego w niej wywodu. Obu Panom Profesorom serdecznie dziękuję. Dziękuję autorowi recenzji naukowej tej książki Profesorowi Markowi Sikorze za cenne uwagi me­rytoryczne i warsztatowe.

Dziękuję Pani Bożenie Kapuście i Panu Remigiuszowi Rybczyńskiemu za pomoc w „oszlifowaniu” językowej strony książki.

Chciałbym jeszcze podziękować mojej żonie Joannie za wspieranie mnie podczas pisania książki.

^[1] R. Boyle, The Works of Robert Boyle, eds. M. Hunter, E.B. Davis, Pickering & Chatto, Lon­don 1999-2000.

^[2] Tenże, The Works of the Honourable Robert Boyle. In six volumes, ed. T. Birch, J.&E Rivington, London 1772.

^[3]  R.E.W Maddison, The Life of the Honourable Robert Boyle, Taylor & Erancis, London 1969.

^[4] M. Boas Hall, Robert Boyle and Seventeenth-Century Chemistry, Cambridge University Press, Cambridge 1958; taż, Robert Boyle on Natural Philosophy: An Essay with Selections from His Writings, Indiana University Press, Bloomington, IN, 1965.

^[5] Zob. stronę internetową: http://www.bbk.ac.uk/boyle/index.htm, na której można znaleźć między innymi obszerną bibliografię prac poświęconych myśli Boyle’a.

^[6] Przykładem realizacji tego podejścia do studiów nad Boylem jest praca zbiorowa: Robert Boyle Reconsidered, ed. M. Hunter, Cambridge University Press, Cambridge 1994.

^[7] Zob. G. Sarton, Introduction to the History of Science, Vol. I: From Homer to Omar Khayyam, Williams & Wilkins, Baltimore 1927, s. 8-9.

^[8] W podejściu intelektualistycznym podkreśla się, że należy koncentrować się na rekon­strukcji racjonalnych podstaw działalności podmiotów, odwołując się przy tym do ugruntowa­nych w filozofii i nauce kategorii pojęciowych. W podejściu kontekstualistycznym proponowane opisy danej działalności i zjawisk kultury dokonywane są z uwzględnieniem zbiorów przekonań determinowanych przez czynniki społeczne, ekonomiczne, polityczne, światopoglądowe i reli­gijne. Antykwaryści przyjmują, że należy dokonywać rekonstrukcji działalności badanych pod­miotów, niejako przenosząc się w ich czasy. W związku z tym z wielkim zaangażowaniem próbują docierać do wszystkich materiałów źródłowych. Zwolennicy prezentyzmu opisują dzieje z per­spektywy współczesnego człowieka. Zob. S. Zamecki, Historia dziedziny nauka, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 2000, vol. 36, z. 2-3.

^[9] Zob. M. Hunter, Boyle: Between God and Science, Yale University Press, New Haven, Lon­don 2009; tenże, Boyle Studies: Aspects of the Life and Thought of Robert Boyle (1627-91), Taylor & Erancis Group Ltd, Earnham, Surrey, Ashgate 2015.

^[10] Zob. między innymi WR. Newman, Boyle’s debt to corpuscular alchemy, [w:] Robert Boyle Reconsidered; tenże, The alchemical sources of Robert Boyle’s corpuscular philosophy, “Annals of Science” 1996, 53; WR. Newman, L.M. Principe, Alchemy Tried in the Fire: Starkey, Boyle and the Fate of Helmontian Chymistry, University of Chicago Press, Chicago 2002; L.M. Princi­pe, Newly discovered Boyle documents in the Royal Society Archive: alchemical tracts and his student notebook, “Notes and Records of the Royal Society” 1995, 49; tenże, Robert Boyle’s al­chemical secrecy: codes, ciphers, and alchemical concealments, “Ambix” 39, 1992; tenże, Boyle’s alchemical pursuits, [w:] Robert Boyle Reconsidered…; tenże, Style and thought of the early Boyle: discovery of the 1648 Manuscript of Seraphic Love, “Isis” 1994, 85; tenże, The Aspiring Adept: Robert Boyle and his Alchemical Quest, Princeton 1998.

^[11] Zob. między innymi S. Shapin, S. Schaffer, Leviathan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle and the Experimental Life, Princeton University Press, Princeton 1985; S. Shapin, Personal development and intellectual biography: the case of Robert Boyle, “British Journal for the History of Science” 1993, 26.

^[12] Zob. B. Latour, Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej, „Bi­blioteka Myśli Socjologicznej”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011, s. 12.

1993, 31; tenże, Virtue, providence andpolitical neutralism; Boyle and Interregnum politics, [w:] Robert Boyle Reconsidered…

^[14]    Zob. J.W Wojcik, The theological context of Boyle’s things above reason, [w:] Robert Boyle Reconsidered…; taż, Robert Boyle and the Limits of Reason, Cambridge University Press, Cam­bridge 1997.

^[15] Zob. między innymi T. Shanahan, God and nature in the thought of Robert Boyle, “Journal of the History of Philosophy” 1988, 26; tenże, TeleologicalreasoninginBoyle’s disąuisition about final causes, [w:] Robert Boyle Reconsidered…; M.J. Osler, Divine Will and the Mechanical Philos­ophy: Gassendi and Descartes on Contingency and Necessity in the Created World, Cambridge University Press, Cambridge 1994; J.J. MacIntosh, Robert Boyle’s epistemology: the interaction between scientific and religious knowledge, “International Studies in the Philosophy of Science” 1992, 6; tenże, Locke and Boyle on Miracles and God’s Existence, [w:] Robert Boyle Reconsid­ered…; tenże, Boyle on Atheism, University of Toronto Press, Toronto 2005.

^[16] Zob. J.E. McGuire, Boyle’s conception of nature, “Journal of the History of Ideas” 1972, 33.

^[17] Zob. na przykład: P Alexander, Ideas, Qualities and Corpuscles: Locke and Boyle on the External World, Cambridge University Press, Cambridge 1985; T.S. Kuhn, Robert Boyle and structural chemistry in the seventeenth century, “Isis” 1952, 43; J.G. Lennox, Robert Boyle’s defense of teleological inference in experimental science, “Isis” 1983, 74.

^[18] Zob. między innymi: M. Boas Hal], Boyle as a theoretical scientist, “Isis” 1950, vol. 41; taż, The establishment of the mechanical philosophy, “Osiris” 1952, vol. 10; taż, An early version of Boyle’s Sceptical Chymist, “Isis” 1954, vol. 45; taż, Acid and alkali in seventeenth-century chemistry, “Archives Internationales d’Histoire des Sciences” 1956, 34; taż, Robert Boyle and Seventeenth-Century Chemistry…

^[19] Zob. M.R. Sargent, The Diffident Naturalist: Robert Boyle and the Philosophy of Experiment, University of Chicago Press, Chicago 1995.

^[20] Zob. między innymi A. Clericuzio, Carneades and the chemists. A Study of the Sceptical Chymist and its impact on seventeenth-century chemistry, [w:] Robert Boyle Reconsidered…; tenże, From Van Helmont to Robert Boyle. A study of the transmission of chemical and medical theories in seventeenth-century England, “The British Journal for the History of Science” 1993, 26; tenże, A redefinition of Boyle’s chemistry and corpuscular philosophy, “Annals of Science” 1990, 47; tenże, Elements, Principles and Corpuscles: A Study of Atomism and Chemistry in the Seventeenth Century, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2000; M.P Banchetti-Robino, Ontological tensions in sixteenth and seventeenth century chemistry: between mechanism and vitalism, “Foundations of Chemistry” 2011, vol. 13. no. 3; taż, The relevance of Boyle’s chemical philosophy for contemporary philosophy of chemistry, [w:] The Philosophy of Chemistry: Practices, Methodologies, and Concepts, ed. J.P Llored, Cambridge Scholas Publishing, Cambridge 2013; M.P Banchetti-Robino, The ontological function of first-order and second-order corpuscles in the chemical philosophy of Robert Boyle: The redintegration of potassium nitrate, “Founda­tions of Chemistry” 2012, vol. 14, no. 3.

^[21] Zob. PR. Anstey, The Philosophy of Robert Boyle, Routledge, London-New York 2000; tenże, Philosophy of experiment in early modern England: The case of Bacon, Boyle and Hooke, „Early Science and Medicine” 2014, no. 19; PR. Anstey, A. Vanzo, The origins of early modern experimentalphilosophy, „Intellectual History Review” 2012, no. 22; PR. Anstey, A. Vanzo, Early modern experimentalphilosophy, [w:] A Companion to Experimental Philosophy, eds. J. Sytsma, W. Buckwalter, Wiley-Blackwell, Malden, MA, 2016.

^[22]    Zob. Ł. Afeltowicz, R. Sojak, Arystokraci i rzemieślnicy. Synergia stylów badawczych, Wy­dawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015.

^[23]  Zob. R. Mierzecki, Historyczny rozwój pojęć chemicznych, PWN, Warszawa 1987.

^[24]  Zob. D. Sobczyńska, Osobliwości chemii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1984.

^[25] Zob. D. Kucharski, Hobbesa krytyka metody eksperymentalnej Boyle’a, „IDEA Studia nad Strukturą i Rozwojem Pojęć Filozoficznych” XXVII/t.t. Białystok 2015; tenże, Problem „ja­kości ukrytych” w XVII-wiecznych dyskusjach nad istotą świata materialnego, „Roczniki Filo­zoficzne” 2014, t. LXII, nr 4; Z. Pietrzak, Eksperymenty i epistemologia w praktyce badawczej Roberta Boyle’a nad światłem i kolorami, [w:] Percepcja między estetyką a epistemologią, red. R. Konik, D. Leszczyński, Wrocław 2010; tenże, Epistemologiczny i metodologiczny sceptycyzm Roberta Boyle’a jako źródło nowożytnej nauki i filozofii, [w:] Z badań nad filozofią XVII wieku, jej źródłami i kontynuacjami, red. H. Jakuszko, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2013; Z. Pietrzak, Porządek przyrody a status wiedzy przyrodniczej. O epistemologicznych konsekwen­cjach XVU-wiecznej wizji przyrody ożywionej, „IDEA Studia nad Strukturą i Rozwojem Pojęć Filozoficznych” XXVII/t.t. Białystok 2015.

^[26]    Z. Szydło, Woda, która nie moczy rąk. Alchemia Michała Sędziwoja, Wydawnictwa Na­ukowo-Techniczne, Warszawa 1997; R.T. Prinke, Zwodniczy ogród błędów. Piśmiennictwo alche­miczne do końca XVIII wieku, Wydawnictwo PAN, Warszawa 2014.

[/tab]
[tab title=”Summary”]

Summary

Robert Boyle’s philosophy of nature and natural science
The philosophical genesis of laboratory research

Many philosophers of science and natural scientists engaged in philosophy share the opin- ion that the philosophical convictions adopted by researchers influenced the emergence and development of science. In the literature it is established that philosophical convic- tions impacted on the form of conceptual apparatuses in particular natural science dis- ciplines, such as mass in Newton’s physics, the elements in Robert Boyle’s or orbital or bonds in modern-day chemistry. Outside the objective methodological context of natural science which accompanied the pursuit of science, philosophical convictions marked out the boundaries of what was deemed scientific inquiry and valuable research findings. From this point of view, philosophical convictions in science defined what philosophers called paradigms (Thomas Kuhn), thought style (Ludwik Fleck) or epistemological systems of ref- erence (Kazimierz Jodkowski).

With regard to the above, the following questions can be posed: Should the analysis of the influence of philosophical beliefs on science be restricted to the context of scientific dis- coveries, or can they also be sought in the process of justifiying scientific statements?; Did philosophical convictions adopted at a particular stage of scientific progress accelerate (or slow down) the development of scientific knowledge?; Did researchers accept philosophical convictions consciously or were they only guided by considerations of a cognitive nature?; Were scientists’ philosophical convictions rooted in the dominant world-view of the time?; In which fields of scientific inquiiy did philosophical convictions act most strongly?; How did philosophical assumptions impact on how theoretical concepts were formed and on the ways research is conducted?

The philosophical convictions of the 17th-century luminaries influenced the shape of the modern paradigms of scientific cognition. Among the most significant are: rationalism and empiricism, naturalism, a focus on realizing cognitive values, and also enhancing the practical merits of scientific cognition. Along with progress in scientific cognition, systems of philosophical convictions assumed by scientists underwent transformation. However, the central philosophical theses of the 17^th century model of conducting scientific activity con- tinue to constitute the philosophical resources for modern-day natural science.

The discussions in this book analyse the process of forming the philosophical base of laboratory research practice, whose beginnings are associated with the accomplishments of Robert Boyle (1627-1691). What interests me is the way in which the philosophical convic- tions and disputes of Boyle’s times impacted on the subsequent development of laboratory science. I shall argue that Boyle’s philosophical outloook not only laid the non-academic foundations for laboratory-style research, but are also present to a significant extent in the philosophical base of laboratory science nowadays.

In this book, I present the arguments supporting the thesis that Robert Boyle’s phi- losophy of nature and natural science played an important role in shaping modern-day philosophical and methodological base of laboratory research. Such research has under- gone many changes since the emergence of Boyle’s laboratory style. Boyle’s laboratory and modern-day laboratories are in no way comparable, although laboratory science since the 17^th century has been based on a fixed and characteristic set of assumptions. These are philosophical assumptions: about the primacy of empirical experimentation in the natural science laboratory, and also the development of laboratory science research practices was closely related to improving research equipment and standardizing research.

In Chapter One, I present Robert Boyle’s philosophical views. I base my analysis on those studies in the philosophy of science which are recognised as the most significant in the subject literature in interpreting this philosopher’s output. Moreover, after analysing Boyle’s writings, I consider some strands of his philosophical thought.

In Chapter Two, I present selected philosophical concepts from laboratory science. From the 20^th century onwards laboratory science has developed very dynamically, and lab- oratory science now constitutes the core of natural science. This is the reason why I have presented a description of laboratory science and emphasised specific epistomogical and methodological aspects of laboratory research practice in the natural sciences, in which experiments play the central role.

Despite the fact that laboratory science has developed so quickly since the 20^th cen­tury, and that laboratory research constitutes the core of present-day natural science, the philosophy of science devotes relatively little space to considering this research method. This is connected with the fact that the conviction that the essence of scientific congnition is through theorizing rather than experimental practice is well-grounded in the philosophy of science tradition. In order to give research methods the space they deserve, I refer to Ian Hacking’s taxonomy of the components of laboratory science, Hasok Chang’s idea of the ,philosophical grammar of scientific practice’, Danuta Sobczyńska’s discussions on the na­ture of experimental research and issues raised in philosophical reflections on chemistry, and some philosophical intuitions formulated by sociologists of science.

In Chapter Three, I present my own proposition for systematizing philosophical convic- tions that appear in science. The starting point is Kazimierz Jodkowski’s concept of an epi- stomological system of reference. In accordance with his theory, the epistomological system of reference based on naturalism is, in the broadest sense, a non-academic basis for under- taking natural science activities. My description of the internal construction of this system refers to the conceptual framework put forward by two representatives of the Lvov-Warsaw School: Henryk Mehlberg and Zygmunt Zawirski, as well as Robin G. Collingwood.

The conclusions drawn in Chapter Three are used to reconstruct the hypotheses of Boyle’s epistomology On this basis I go on to argue in Chapter Four that Boyle’s epistomology should be defined as experimental. I use this term to denote a philosophical standpoint in accordance with which the principal tool of sciientific congnition is the experimental method. I show how Boyle developed an original laboratoiy style of conducting research and list Boyle’s philosophical deductions, which determined how the epistomological stance was formed in modern science, and which in turn enabled Baconian progress in science and laboratory in modern science.

In the conclusion, I sum up the analysis and formulate conclusions. Boyle’s significant achievements in philosophy solved the problem of the objectivity of knowledge generated in practice. He formulated and justified methodological directives, adherence to which made it possible to develop protoscientific experiment-based activities in academic laboratory research, whose procedures constitute the modern-day foundations of laboratory science.

¹³ Zob. The Early Essays and Ethics of Robert Boyle, ed. J.T. Harwood, Southern Illinois University Press, Carbondale, Edwardsville 1991; J.T. Harwood, Science writing and writing sci­ence: Boyle and rhetorical theory, [w:] Robert Boyle Reconsidered…; M. Oster, The scholar and the craftsman revisited: Robert Boyle as aristocrat and artisan, “Annals of Science” 1992, vol. 49(3); tenże, Biography, culture and science: the formative years of Robert Boyle, “History of Science”

[/tab]
[/tabs]