O człowieku. Część antropologiczna lazurowej idei. Zellker

Książka „O człowieku”  – drugi tom serii pt. Lazurowa idea – stara się odpowiedzieć na trzy podstawowe pytania dotyczące człowieka: Skąd idziemy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy? Odpowiedzi, zdaniem autora, nie powinno się udzielać bez dobrej znajomości nauk szczegółowych (biologii ewolucyjnej, antropologii, neurokognitywistyki, psychologii itp.), stąd liczne odwołania do osiągnięć tych dyscyplin.

Skąd idziemy? By odpowiedzieć na to pytanie, musimy najpierw poznać przebieg ewolucyjnej drogi do ukształtowania się naszego gatunku, a nawet więcej – życia na Ziemi. Za powstaniem życia na naszej planecie stoi prawdopodobnie wielokrotna emergencja rozumiana jako pojawianie się nowych jakości wyższego szczebla (abionty → prebionty → protobionty → prokarionty). Natomiast do ukształtowania się naszego gatunku wiodła przez 4 mld lat droga ewolucyjna od prokariontów aż do Homo sapiens. Proces hominizacji rozpoczął się już podczas przebywania naczelnych (Primates) wśród gałęzi drzew, kiedy to zmysł węchu zaczął tracić znaczenie na rzecz nowego wiodącego zmysłu – wzroku, co przyczyniło się do zaciekawienia światem. Kolejnymi znaczącymi etapami uczłowieczania były dwunożność, utrata zwierzęcego owłosienia, posługiwanie się narzędziami czy udomowienie ognia. Najważniejszy jednak czynnik stanowiło pojawienie się mowy (książka opisuje, jak do niego doszło), które doprowadziło do wymiany myśli między homininami. To właśnie wymiana myśli – z uwzględnieniem trzech megarewolucji kognitywistycznych: mowy, pisma i druku – stała się najważniejszym krokiem ku człowieczeństwu.

Kim jesteśmy? Autor kwestionuje twierdzenie części biologów, że umysł jest jedynie funkcją mózgu. Wręcz odwrotnie – to mózg (pierwsze neurony pojawiły się dopiero 800 mln lat temu) jest narzędziem i „magazynem dziedzictwa” przedzwierzęcego, zwierzęcego i w końcu ludzkiego umysłu. Umysł (pierwotnie jako „umysł”/ejdos) z takimi predyspozycjami, jak wola trwania, zmysły czy inteligencja, towarzyszy wszystkim istotom od samego powstania życia na Ziemi, a więc od 4 mld lat. Można by mówić o „anatomii” umysłu ludzkiego, wskazując takie jego „organy” (= predyspozycje), jak zmysły, wola trwania, wyobraźnia, inteligencja, emocjonalność (łącznie z nastrojem, emocjami i uczuciami), znane także innym gatunkom. Ale oprócz tych predyspozycji zwierzęcych nasz umysł posiada też inne – jedynie ludzkie, takie jak postawa wolitywno-emocjonalna, wolna wola, intuicja, rozum, rozsądek czy sumienie (wszystkie zostały omówione w książce). W naszym umyśle, podobnie jak u zwierząt, można wskazać trzy podstawowe poziomy: wegetatywny (vegetatio; u wszystkich istot żywych), animalny (anima; u wszystkich zwierząt), psychiczny (psyche; u zwierząt wyższych i ptaków). Ale tylko dla człowieka jest charakterystyczny czwarty poziom – intelektualno-duchowy (nous), powiązany ze świadomością, racjonalnym poznawaniem świata, odróżnianiem prawdy od fałszu, dobra od zła itd. Stąd wynikają nasze najważniejsze potrzeby duchowe, m.in. wszechstronny rozwój, z rozwojem duchowo-moralnym na czele.

Dokąd idziemy? To trudne pytanie, na które nie ma niezawodnych odpowiedzi ze względu na specyfikę człowieka: nieprzewidywalność ludzkiej wolnej woli. Niemniej autor stara się odpowiedzieć, przedstawiając intrygujące hipotezy dotyczące perspektywy jednostki („Co dalej ze mną?”) oraz gatunku („Co dalej z nami?”).

Książka została bardzo pozytywnie oceniona przez troje uniwersyteckich profesorów – recenzentkę i dwóch autorów opinii wydawniczych. Wyposażono ją w aparat naukowy (liczne przypisy, indeks, słownik pojęć, tabele, bibliografia).

Co to znaczy być człowiekiem? Czy jesteśmy zwierzętami, czy kimś/czymś więcej? Czym jest świadomość? Czy siedzibą umysłu jest mózg? Czy wolność oznacza wyzwolenie się od zobowiązań? Czy kierując się wolną wolą, możemy pragnąć zła? Czy w świecie zwycięża rozwój, czy śmierć? Te i inne intrygujące nas od wieków pytania stawia Zellker i co bynajmniej nie jest oczywiste we współczesnej przestrzeni dyskursywnej proponuje konkretne odpowiedzi, zapraszając nas przy tym do samodzielnego myślenia. Pełnymi garściami czerpie z aktualnej wiedzy naukowej (m.in. antropologicznej, biologicznej, fizycznej), odwołując się również do tradycji filozoficznej i literackiej. Autor dąży do stworzenia syntetycznego obrazu świata i odkrycia ogólnych praw, które nim rządzą. Niniejsza książka jest kontynuacją rozważań podjętych w poprzedniej książce Zellkera, O rzeczywistości tym razem uwaga zostaje skierowana na to, co swoiście ludzkie.

Książka jest niezwykłą intelektualną przygodą, zarówno dla młodego odbiorcy, który buduje swoją wiedzę, stawiając pierwsze kroki na drodze ku lepszemu poznaniu siebie i otaczającego nas świata, jak i osób, które w swoim odczuciu takowe próby podejmowały wielokrotnie. [] Dzieło to polecam także osobom, które z przyjemnością podejmują wyzwania stawiane naszym umysłom, które są w pełni świadome tego, że prawdziwa nauka nie jest dogmatyczna, że nie ma w niej autorytetów, że jest wolna, że ważne jest to, czy pielęgnujemy umiłowanie myślenia, które wyzwoli w nas kreatywność i nauczy niezależności.

dr hab. Wioletta Nowaczewska

Imponująca wielość zebranych i zręcznie zaprezentowanych w książce informacji z rozmaitych gałęzi współczesnej wiedzy naukowej pozostałaby jedynie zgrabną kompilacją, gdyby nie umożliwiała [] zrozumienia siebie jako człowieka. [] Autor odżegnuje się od redukcjonistycznej wizji antropologicznej, sprowadzającej człowieka jedynie do poziomu biologicznego lub tłumaczącej ludzkie zachowania przez odwołanie się do sfery procesów fizycznych i chemicznych. Jednocześnie ustalenia naukowe są dla niego ważne, wręcz niezbędne, aby można było mówić o człowieku w sposób uzasadniony i prawdziwy.

prof. dr hab. Adam Świeżyński

[] jest to bardzo ważny tekst na tle przesadnie akademickiej, skostniałej filozofii, która nie ukazuje piękna i niezwykłości człowieka. [] Dzieło Józefa Częścika [Zellkera] wpisuje się w narastający nurt paradygmatycznych przemian, zwiastujących jak się wydaje powstanie nowego, bardziej integralnego modelu badań naukowych pozwalających nam przybliżyć się do zrozumienia tajemnicy rzeczywistości, w szczególności nas samych.

dr hab. Jan Wadowski, prof. PWr

Krótkie streszczenie O człowieku